Het boek beroerde mij en dus schreef ik een brief aan Alex Desmedt (verteller in het boek)
BRIEF AAN ALEX DESMEDT,
DE VERTELLER IN ‘DE DRAAISCHIJF’
VAN TOM LANOYE

Beste Alex
Met veel aandacht heb ik jouw monoloog, die 480 pagina’s duurt, gelezen. Een monoloog die begint op het moment dat twee knekelknechten jouw kist, de goedkoopste kist die de sociale dienst wilde bekostigen, naar een uithoek van het Schoonselhof brengen. Je laatste rustplaats ligt ver van het ereperk waar beroemde Antwerpenaren, al dan niet terecht, een plaats kregen. Toen je merkte dat jij daar niet welkom was, voelde je je verongelijkt.
Bij het lezen van de rede die je vanuit je kist hield, was het mij al vlug duidelijk dat jij en jouw geliefde Lea bezeten waren door een passie voor theater en dat jullie samenwerking een schoolvoorbeeld van synergie was. Theater was voor jullie een obsessie die door de liefde voor het woord gedragen werd.
De intocht van het Duitse leger deed jullie opschrikken en in paniek vluchtten jullie, zoals zovelen, voor een tijdje het land uit. Maar omdat jouw broer op slinkse manier geregeld had dat je de leiding van de Bourla kon opnemen, kwamen jullie al vlug terug naar Antwerpen. Je kreeg er de job van je leven -dacht je- en je kon alle toneelfaciliteiten waarvan je droomde gebruiken. Maar daar stond niet niets tegenover. Je kwam onder het toeziend oog van de bezetter die er een strikte controle op nahield. Bovendien was er geen plaats meer voor jouw geliefde Lea en voor je decorontwerper Sol, allebei van Joodse afkomst.
Je maakte jezelf wijs dat je gevraagd was om wie je was en om wat je betekende en je was ervan overtuigd dat ingaan op het aanbod de politiek van het minste kwaad was. Maar zonder dat je het goed besefte, begon je met de bezetter mee te heulen en werd je de draaischijf die een goed geoliede machine verder liet draaien.
Wanneer jij met een deel van je gezelschap naar Den Haag geroepen werd -om daar een fysieke draaischijf letterlijk te laten draaien- laat je er een tastbaar teken van samenwerking met de Nazi’s achter. Bij het lezen van je levensverhaal werd het voor mij duidelijk dat je daar, in Den Haag, zeer goed aanvoelt dat de samenwerking met de bezetter fout zat en dat je aan handen en voeten gebonden was. Als het begrip culturele collaboratie jou op dit ogenblik nog vreemd was dan voelde je het wel zeker al aan.
Na de oorlog keerde alles zich tegen jou. Tijdens de schermutselingen van de bevrijding verloor je jouw broer Rik, componist en volbloed Nazi die hoofdzakelijk Wagner programmeerde, terwijl de Witte Brigade jou op de hielen zat. Maar in al je ellende had je nog een sprankeltje geluk. Dankzij het mededogen van Jean – jouw technicus die in Den Haag wél de moed had om met de gang van zaken aldaar te kappen en die zich tegen de bezetter keerde – en met de hulp van je geliefde Lea kon je een tijdje ondergedoken in Parijs overleven. En na twee jaar kreeg je je vrijheid terug.
Beste Alex, nadat ik je monoloog, die bol stond van excuses en vergoelijkingen, gelezen had, bekroop mij het gevoel dat je een weinig betrouwbaar iemand bent. Het valt mij dan ook echt moeilijk om een eenduidige mening over jou te hebben.
Dat ik je in den beginne geen gewetenloos iemand vond, heb je te danken aan het oogje dat je toekneep voor je technicus Jean, voor de kleine Jakub en voor de onderduikers in het theater in Den Haag. Maar ik werd achterdochtig toen ik las dat je lid was van de extreemrechtse DeVlag, een uitgesproken nazistische gezinde beweging. Jij koos ervoor om jezelf wijs te maken dat de DeVlag cultureler georiënteerd was dan alle andere rechtse organisaties en dat de leden zich hierdoor onderscheidden van collaborateurs. Toch begon het hier voor mij te stinken. Ook toen ik merkte dat je na het zien van de grootste razzia ooit, je best deed om je in stilzwijgen te hullen en om de beelden die op je netvlies gebrand stonden te verdringen, had ik een zeer slecht gevoel. En die enkele keren dat je zwetend wakker werd en tegen jezelf zweerde dat het je fantasie was die je parten speelde maakten mij écht paranoia.
Beste Alex, hoe meer ik aan je denk – en dat is veel, want je verhaal beroerde mij- hoe meer ik ervan overtuigd ben dat we jouw soort mensen niet nodig hebben. Jouw soort mensen zijn meelopers. Het zijn mensen die doen wat Gerard Walschap mooi verwoordde: meebuigen om niet te hoeven buigen. Jij zag daar wel iets in. Maar daar ben ik het niet volledig mee eens. Ik ben er zeker van dat deze houding meer ellende heeft veroorzaakt dan jij wil beseffen. Ik ben ervan overtuigd dat je echt wel het verschil kan maken door op gepaste tijden expliciet stelling te kiezen.
Nee Alex, ik kan je oorlogsverleden niet zomaar met de mantel der liefde toedekken. Het was nodig dat jij na de bevrijding, de periode die je ‘De schemeroorlog van de vrede’ noemt, op het matje geroepen werd. Hier kreeg je de kans om goed te kijken en na te denken en te zien wat je wél had kunnen doen, hoe je aan je levensloop, en indirect aan die van anderen, een wending had kunnen geven. Maar ik merk dat je jezelf nooit in twijfel trekt en dat je ervan overtuigd bent een slachtoffer van de geschiedenis, of zoals je het zelf verwoordt, ‘van het maatschappelijk theater’, te zijn. Het is duidelijk dat het jou nog steeds aan elk inzicht in je oorlogsverleden ontbreekt en dat je volhardt in het meesterschap van zelfbedrog. Het is vooral hier Alex, dat je mij zwaar teleurstelt.
Ik kan alleen maar hopen dat de lezers van jouw monoloog wel lessen uit je verhaal zullen trekken.
En het is dan ook voor het delen van jouw verhaal dat ik jou dank.
Vriendelijke groeten
Kaat

Met dit boek heeft Tom Lanoye zijn collaboratieverhaal geschreven, een lang uitgerekte, goed gedocumenteerde en breed uitwaaierende vertelling.
Ik heb me bij het lezen van dit werk dikwijls afgevraagd wat ik in dezelfde omstandigheden zou gedaan hebben, of ik ook zoals het hoofdpersonage zou meegezogen geweest zijn in de collaboratie. Hoofdpersoon is een theatermens, hij staat op en gaat slapen met toneel, zonder toneel is hij niets. Begrijpelijk dat hij dan ook alles doet om zijn theater open te houden, ook al moet hij hiervoor zware persoonlijke offers brengen. Mijn vraag is of persoonlijke drijfveren dan altijd tot samenwerking met de vijand moesten leiden?
Lanoye heeft zich goed verdiept in de materie, soms vind ik dat de veelheid aan feiten de literaire waarde van dit boek wat schaadt, maar misschien is dit wel de mindere kant die de rijke, historische waarde van dit boek geenszins vermindert.

In de Knack van 18 mei 2022 gaf eurocommissaris Frans Timmermans zijn visie op dit boek. Ik kan me daar volmondig bij aansluiten. Ik kan het niet zo treffend verwoorden. Het luidde als volgt: ‘Recent is een absoluut meesterwerk van Tom Lanoye verschenen: De draaischijf. Zelden heb ik een roman gelezen waarin voor ons en in ons taalgebied de volstrekte banaliteit van het kleine en het grote Kwaad wordt verbeeld van mensen die tastend zoeken naar een manier om oorlog en bezetting door te komen. Dit is een roman waarin je niet ontkomt aan de vraag: ‘Wat zou ik nou hebben gedaan?’ Dat is heel knap van Lanoye. Met het meesterlijk beschrijven van de zwakheden van zijn personages dwingt hij ons tot een confrontatie met onze eigen zwakheden, waardoor hij ons de kans geeft erbovenuit te groeien. Alleen door het menselijk tekort in onszelf te herkennen en erkennen, in al zijn lelijkheid en banaliteit, kunnen we onszelf en elkaar recht doen en kunnen we, naar mijn stellige overtuiging, de collectieve wil mobiliseren om er samen het beste van te maken. Waarin we niemand achterlaten, niemand tot zondebok bestempelen, en iedereen in haar en zijn waarde laten.

Tom Lanoye werd geboren in Sint-Niklaas, maar woont al lang in Antwerpen en in Kaapstad. Als prozaschrijver debuteerde hij in 1985 met ‘Een slagerszoon met een brilletje’. Hij bevestigde al snel zijn status als een van de belangrijkste Nederlandstalige schrijvers met ‘Alles moet weg’ en ‘Kartonnen dozen’. Hij schrijft romans, poëzie, theaterstukken en columns en essays. Zijn oeuvre is intussen indrukwekkend en Lanoye werd meermaals bekroond. Hij won onder meer de Gouden Uil Literatuurprijs (voor ‘Boze Tongen’), de Henriette Roland Holst-prijs (voor ‘Sprakeloos’) en de Constantijn Huygensprijs voor zijn hele oeuvre. De Universiteit Antwerpen kroonde hem tot eredoctor.
Tom Lanoye is uiteraard ook bekend om zijn vlijmscherpe polemieken waarin hij politici en andere voorname lui genadeloos op de rooster van een literair vuurwerk legt.
Een bijzondere passie van hem is ook ook theater en wie
‘ ‘Sprakeloos’ las zijn meesterlijke roman uit 2009 over zijn moeder,weet dat. En nu is er De draaischijf waarin theater en colloboratie de hoofdmoot vormen.
Lanoye kende het verhaal van Joris Diels, de Antwerpse theaterdirecteur tijdens de Tweede Wereldoorlog, die van beide walletjes at. Hij was bij een gala voor de verjaardag van Hitler, maar was ook de man van de Joodse actrice Ida Wasserman. Zijn broer was componist Hendrik Diels, die voluit collaboreerde met de Duitse bezetter. De Bourla was het centrum van hun wereld in Antwerpen, maar Joris Diels had ook in Den Haag gewerkt. Deze gebeurtenissen en figuren uit het verleden boden Lanoye inspiratie, maar zijn verbeelding primeert. Dat levert een overrompelende vertelling op, vol onvergetelijke personages en dialogen, met een even ingenieuze als tragische plot.

Joris Diels in het boek Alex Desmedt, is bezeten door toneel. In Antwerpen werkt hij zich vlak voor de Tweede Wereldoorlog op tot directeur van het grootste stadstheater. Hij viert triomf na triomf, mede dankzij zijn vrouw, de in Utrecht geboren sterspeelster Lea Liebermann. Hij introduceert ook technische hoogstandjes, zoals een reusachtige schijf als extra bühne óp de bühne. Tijdens de bezetting wordt Alex benoemd tot directeur-generaal van meerdere Antwerpse theaters, maar de beperkingen zijn zwaar. Zijn broer, componist en dirigent Rik Desmedt, kiest voluit voor collaboratie, terwijl Lea, die niet meer mag acteren, wegkwijnt en ronddwaalt in een stad waar razzia’s het leven kosten aan duizenden. Kort voor de bevrijding wordt Alex uitgenodigd voor een delicate opdracht in Den Haag. Twee beroemde partijgenoten van Adolf Hitler zullen in de stadsschouwburg de opening bijwonen van het pas opgerichte Deutsches Theater in den Niederlanden. In de bevrijde thuishaven belooft de afrekening bijzonder bloedig te worden. Van de jodenrazzia’s in Antwerpen over het Duits theater in Den Haag tot het bombardement op Mortsel: het passeert allemaal de revue. Maar de verteller van het verhaal, Alex Desmedt, is een onbetrouwbare verteller. Gebeurtenissen en figuren uit het verleden boden Lanoye inspiratie, maar zijn verbeelding primeert.
In De draaischijf raken drie innig verbonden levens vermalen. Door kunst en collaboratie, lafheid en nietsontziende ambitie.
Dat levert een overrompelende en meesterlijke vertelling op, vol onvergetelijke personages en dialogen, met een even ingenieuze als tragische plot. Alex Desmedt mag zich dan vrij willen pleiten ergens heeft hij toch ook een mooi en tragisch liefdesverhaal te vertellen.